Türkistan Uleması’nın İslam Medeniyetindeki Rolü_{İsmail Gaspıralı’ya Göre}

İslâm medeniyetini fizikî, beşeri ve kültürel dinamiği ile yüzyıllarca taşıyan coğrafyalardan biri, Müslüman tarih ve coğrafya literatüründe Maveraünnehir olarak geçen Türkistan'dır. Ancak son dört asırdır bu coğrafya sanki İslâm dünyasının dışındaymış gibi telakki edilmekteydi. Bölgeyi siyasî, ekonomik, sosyal ve kültürel nedenlerden dolayı 17. yüzyıldan beri yaşamakta olduğu düşüşten kurtarmak için çareler aranmaktaydı. Bu arayışlardan biri de Cedidci önder Kırımlı İsmail Gaspırah Bey (1851-19i4)'den geldi. O; Rusya Türklerinin, daha geniş ölçekte ise İslâm dünyasının geri kalmışlık ve sömürgelikten kurtulma mücadelesine Türkistan'ın önemli katkı sağlayacağını düşündü. Biz bu çalışmada Gaspıralının, genel fikirleri çerçevesinde, bu amaca yönelik faaliyetlerini ortaya koymaya çalıştık. Bunu tarihî derinlik temin edeceği düşüncesiyle, Türkistan/Maveraünnehir ulemasının İslâm Medeniyetine ve Dünya Medeniyet Tarihine yaptığı katkıları özetledik. Bu bağlamda Türkistan ulemasının Temel İslâm İlimlerine katkısını zikrettik. Son olarak, bu kadar güçlü ve büyük bir geleneğin temsilcileri olan Türkistan ulemasının kendi medeniyetine tamamen yabancı hatta medeniyetini yok etmeyi hedefleyen Sovyet rejimine karşı herhangi bir direniş gösterip göstermediği yaklaşık bir asırdır sorulmakta idi. Biz bu çalışmamızda, Türkistan ulemasının Sovyet rejimi karşısındaki tutumuna veya bir bakıma direnişine de değindik.