Uluslararası Esnek Hukuktan Bağlayıcı Hukuka: Şirketler ve İnsan Hakları

Şirketler, çeşitli şekillerde haklarımızı ihlal eder ve bu ihlallerden dolayı çoğunlukla hukuk önünde hesap vermez. Diğer yandan, devletlerin hukuken ve siyaseten elverişli bir ortam yaratmadığı, hukuk devleti ve demokrasinin işler halde olduğu, rüşvet ve yolsuzluğun yaygın olmadığı, bürokrasinin şeffaf olduğu ülkelerde şirketler aynı rahatlıkla hareket edemez. Kısacası çok uluslu/ulus aşırı şirketlerin modern zamanların Leviathan'ı olarak görülmesi, buna karşılık devletlerin zayıf ve şirketlerce manipüle edilen aktörlere indirgenmesi aşırı bir yaklaşım olabilir. Günümüzde pek çok insan hakkı ihlali hala devletlerce gerçekleştirilir. Bu nedenle devletlerin ve şirketlerin insan haklarına etkisini ve yükümlülüklerini, aralarındaki ilişkileri de dikkate alarak, ayrı ayrı değerlendirmek gerekir.
Bu çalışmada şirketlerin insan hakları alanında doğrudan ve dolaylı olarak neden olduğu ya da kolaylaştırdığı ihlaller incelenmekte ve alana ilişkin temel hukuki sorunlar tartışılmaktadır. Bu çerçevede, iş dünyası ve insan hakları çalışma alanının en güncel konu başlıklarından olan zorunlu özen yükümlülüğü yasaları ile ticari işletmelerin insan hakları yükümlülüklerine ilişkin bağlayıcı uluslararası sözleşme taslak çalışmaları da değerlendirilmektedir.

İÇİNDEKİLER

GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM

DEVLETLER, ŞİRKETLER VE İNSAN HAKLARI İLİŞKİSİ

I. İnsan Haklarının Yatay Etkisi: Birey, Devlet ve Üçüncü Kişi İlişkileri

II. İş Dünyası ve İnsan Hakları İlişkisinin Kurulması

III. Tarihçe

A. 20. Yüzyıl Öncesi

B. 20. Yüzyılda İş Dünyası-İnsan Hakları Alanından Öne Çıkan İhlal Örnekleri

1. Nazi Rejiminin Suç Ortağı Olarak Şirketler

2. Bhopal Felaketi

3. Rana Plaza Felaketi

4. Sektörel Bir İnsan Hakları Sorunu Örneği: İnternet Aracısı Şirketler

IV. İş Dünyası-İnsan Hakları (Business and Human Rights) ve Kurumsal Sosyal Sorumluluk (Corporate Social Responsibility) Alanlarının İlişkisi

V. Uluslararası Esnek Hukuktan Uyulması Zorunlu Hukuka Evrilen İş Dünyası-İnsan Hakları Düzenlemeleri

İKİNCİ BÖLÜM

ESNEK HUKUK (SOFT LAW) ÇERÇEVESİNDE İŞ DÜNYASI VE İNSAN HAKLARI İLİŞKİSİ: SÜREÇ, TEMEL İLKELER VE STANDARTLAR

I. İş Dünyası ve İnsan Hakları İlişkisinin BM Çatısı Altında Kurumsallaşma Süreci

II. Uluslararası/Küresel Düzenlemeler

A. BM Küresel İlkeler Sözleşmesi (UN Global Compact)

B. BM Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri (UN Sustainable Development Goals)

C. İş Dünyası ve İnsan Haklarına Dair Rehber İlkeler: BM 'Koruma, Saygı Gösterme ve Telafi Edici Çözüm Üretme Çerçevesinin Uygulanması (Guiding Principles on Business and Human Rights, Implementing the United Nations "Protect, Respect and Remedy" Framework)

1. Devletlerin İnsan Haklarını Koruma Yükümlülüğü

2. Şirketlerin İnsan Haklarına Saygı Gösterme Sorumluluğu

3. Telafi Edici Çözüm Yollarına Erişim

D. OECD Çok Uluslu Şirketler Rehberi (OECD Guidelines for Multinational Enterprises, 2011)

1. Çok Uluslu Şirketler Rehberi

2. OECD'nin Sorumlu İş Davranışı Standartları ve Araçları

3. Ulusal Temas Noktalarının (National Contact Points) İşleyişi

E. ILO Bildirgelerinde İş Dünyası ve İnsan Haklarına İlişkin Temel İlke ve Standartlar

1. Genel Olarak

2. Çok Uluslu Şirketler ve Sosyal Politika İlkelerine İlişkin Üçlü ILO Bildirgesi (ILO Tripartite Declaration of Principles Concerning Multinational Enterprises and Social Policy)

III. Avrupa Konseyi'ndeki Düzenlemeler

A. BMRİ'ye İlişkin Avrupa Konseyi Bakanlar Komitesi Bildirgesi, 2014 (Declaration of the Committee of Ministers on the UN Guiding Principles on Business and Human Rights)

B. İş Dünyası ve İnsan Haklarına İlişkin Avrupa Konseyi Tavsiyesi, 2016 (Council of Europe Recommendation on Business and Human Rights)

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

ÖZEN YÜKÜMLÜLÜĞÜ (DUE DILIGENCE) VE ESNEK ULUSLARARASI HUKUKTAKİ DÜZENLEMELER

I. Özen Yükümlülüğü (Due Diligence): Kavramsal Tartışmalar

II. Esnek Uluslararası Hukukta İnsan Haklarına Gereken Özeni Gösterme Yükümlülüğü

A. BMRİ'de İnsan Haklarına Gereken Özeni Gösterme Yükümlülüğü ve Durum Değerlendirme Süreci

1. İnsan Hakları Durum Değerlendirme Sürecinin Aşamaları

2. Durum Değerlendirme Sürecine İlişkin Anahtar Kavramlar

3. BM İş Dünyası ve İnsan Hakları Çalışma Grubunun 2018 Yılı Raporu

4. BMRİ Raporlama Çerçevesi

B. Sorumlu İş Davranışı için OECD Özen Yükümlülüğü Rehberi 2018 (OECD Due Diligence Guidance for Responsible Business Conduct, 2018)

1. BMRİ, ILO Bildirgesi ve OECD Rehberi Etkileşimi

2. Sorumlu İş Davranışı için OECD Özen Yükümlülüğü Rehberi'nde Durum Değerlendirme Süreci ve Destekleyici Tedbirler

3. Durum Değerlendirme Süreci İçin Örnek Sorular

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ZORUNLU/EMREDİCİ ÖZEN YÜKÜMLÜLÜĞÜ (MANDATORY HUMAN RIGHTS DUE DILIGENCE) YASALARI

I. Zorunlu/Emredici Özen Yükümlülüğü Düzenlemelerinin Türleri

II. AB Düzeyinde Düzenleme Örnekleri

A. 2014/95 Sayılı AB Finansal Olmayan Raporlama Direktifi (Directive 2014/95/EU of the European Parliament and of the Council of 22 October 2014 amending Directive 2013/34/EU as regards disclosure of non-financial and diversity information by certain large undertakings and groups)

B. Kurumsal Sürdürülebilirlik Durum Değerlendirmesine İlişkin Avrupa Parlamentosu Konsey Direktifi ve Bu Direktifi Tadil Eden Direktif İçin Önerge (Proposal for a Directive of the European Parliament and of the Council on Corporate Sustainability Due Diligence and amending Directive (EU) 2019/1937) )

III. Ulusal Düzeyde İnsan Haklarına İlişkin Zorunlu Özen Yükümlülüğü Yasaları

A. Şirketlerin İhtiyat Ödevi Yasası, Fransa (Loi no. 2017-399 du 27 Mars 2017 relative au devoir de vigilance des sociétés mères et des entreprises donneuses d'ordre/ Loi de Vigilance)

B. Şirketlerin Tedarik Zincirlerinde İnsan Hakları İhlallerini Önlenmeye İlişkin Özen Yükümlülüğü Yasası, Almanya (Lieferkettensorgfaltspflichten-gesetz)

1. Yasanın Amacı ve Kapsamı

2. İnsan Hakları Riski

3. Çevreyle İlişkili Riskler

4. Özen Yükümlülüğü

5. Telafi Edici Tedbirler ve Yaptırımlar

C. Şeffaflık Yasası, Norveç (Lov om virksomheters åpenhet og arbeid med grunnleggende menneskerettigheter og anstendige arbeidsforhold (åpenhetsloven)

1. Yasa'nın Amacı ve Kapsamı

2. Özen Yükümlülüğü

3. Yaptırımlar

D. Değerlendirme

BEŞİNCİ BÖLÜM

ULUSLARARASI İNSAN HAKLARI HUKUKUNDA ULUS AŞIRI ŞİRKETLERİN VE DİĞER TİCARİ İŞLETMELERİN EYLEMLERİNİ DÜZENLEYEN YASAL OLARAK BAĞLAYICI BELGE TASLAKLARI VE ŞİRKETLERİN DOĞRUDAN HUKUKİ SORUMLULUĞU SORUNU

I. Şirketlerin İnsan Haklarına İlişkin Yükümlülüklerini Bağlayıcı Bir Sözleşme İle Düzenleme Gerekliliği

II. 2018 Tarihli İlk Taslak (Zero Draft) ve 2021 Tarihli Gözden Geçirilmiş Üçüncü Taslak Metinlerinin Karşılaştırması

A. Giriş

B. Sözleşmenin Amacı

C. Kapsam

D. Tanımlar

E. Yargı Yetkisi

F. Zamanaşımı

G. Mağdurun Hakları ve Korunmaları

H. Önleme ve Özen Yükümlülüğü

I. Yasal sorumluluklar

J. Komite

III. Mevcut (Gözden Geçirilmiş Üçüncü) Taslağa İlişkin Değerlendirme

IV. Uluslararası Hukukta Şirketlerin İnsan Haklarına İlişkin Doğrudan Yasal Sorumlulukları (Direct Legal Liability) Tartışması

ALTINCI BÖLÜM

TÜRK HUKUKUNDA İŞ DÜNYASI VE İNSAN HAKLARI İLİŞKİSİNE DAİR ESNEK VE ZORUNLU DÜZENLEMELER

I. İş Dünyası ve İnsan Hakları İlişkisinde Genel Durum

II. Pozitif Hukuk

A. Çalışma Yaşamındaki İhlallere Karşı Devletin Koruma Yükümlülüğü Bakımından

B. Ticaret Hukuku Kapsamında ve Şirketlerin Yükümlülüğü Bakımından

C. Ulusal Eylem Planı ve Yargı-Dışı Telafi Edici Mekanizma Örnekleri

1. Ulusal Eylem Planı'nda İş Dünyası ve İnsan Hakları

2. Yargı-Dışı Ulusal Telafi Mekanizmaları

DEĞERLENDİRME

KAYNAKLAR