Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat-Terakki ve Ermeniler

2. Meşrutiyet dönemi siyasi çalkantıların, ittifakların, hiziplerin ve hükümet bunalımlarının çok yaşandığı bir dönemdir. Bu dönemle birlikte ortaya çıkan yapısal ve siyasî değişim tüm Osmanlı unsurlarını etkilemiştir. Yaşanan hızlı değişim bazı kesimlerce hemen idrak edilememiş ya da hemen sindirilememiştir. Dış gelişmelerle ilgili olarak ortaya çıkan ağır tablo da bu durumun sebeplerinden biri olmuştur. 2. Meşrutiyet dönemi hükümetleri için çözümlenmesi gereken birçok önemli konu başlığı vardır. Dönemin en etkili partisi konumundaki İttihat ve Terakki, tüm problemleri devletin dağılmaması ekseninde düşününmüş ve ona göre çözümler bulmaya çalışmıştır. Bu noktada en etkili Ermeni partisi konumundaki Taşnaksutyun ile İttihat ve Terakki arasında 2. Abdülhamit’i devirmek için başlayan ittifakta, inişli çıkışlı bir süreç yaşanmış olsa da bu işbirliği 1913 yılına kadar devam etmiştir. Kendini tüm Ermenilerin temsilcisi olarak gören Taşnaksutyun ile kendini tüm Osmanlı unsurlarının temsilcisi olarak gören İttihat ve Terakki arasındaki ilişkiler sınırlı sayıda çalışmayla ele alınmıştır. Bu çalışmalarda ilişkiler tüm yönleriyle değil bir ya da birkaç yönüyle irdelenmiştir. İki parti arasındaki ilişkiler hakkında yapılan araştırmalarda ortaya çıkan sonuçlar birbirinden çok farklıdır. Ayrıca bu ilişkiler dönemin iç ve dış politik durumları irdelenmeden ele alınması nedeniyle elde edilen bilgiler arasında bağlantı kurmak çok güçtür. Taşnaksutyun, İttihat ve Terakki, Ermeni Patrikhanesi gibi konular araştırmacılar için cazip bulunmuş ve bu konularla ilgili çalışmalar yapılmıştır. Ancak bunların birbirleriyle ilişkileri yeteri kadar ilgi görmemiştir. Bu çalışmada bu boşluğun doldurulması amaçlanmaktadır. Esas amaç Türk-Ermeni ilişkilerinin, özellikle de JönTürk-Taşnaksutyun münasebetlerinin bu iki örgütün kuruluşundan 1914’e kadar seyrini ortaya çıkarmaktır. İttihat ve Terakki ile Taşnaksutyun’un amaçlarının birbirinden faklı olduğu için çalışmanın adı “Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına” şeklinde konarak bu konunun vurgulanması tercih edilmiştir. Çalışma; “ittifaka giden yol”, “ittifakı zorlayan gelişmeler” ve “yol ayrımı” şeklinde kurgulanmıştır. Bu çalışmada, İttihat ve Terakki, Taşnaksutyun ve Patrikhane arasındaki ilişkiler dönemin siyasi olaylarına paralel gelişmeler ekseninde ele alınmaktadır. Doğu Anadolu Bölgesinin siyasî ve sosyolojik yapısına ışık tutacak bazı hususların ele alınıp araştırmanın dönemsel sınırları içerisinde Türk, Ermeni ve Kürt unsurlar arasındaki ilişkilerin tarihi seyrinin ortaya konması ve bu halkların birbirine bakış açısının tespit edilmesi de bu çalışmanın diğer bir hedefini oluşturmaktadır. Çalışma, üç bölümden oluşmaktadır: Birinci bölümde; 2. Meşrutiyet’ten önceki dönemde muhalefet hareketi ve İttihat ve Terakki Cemiyeti ile Taşnaksutyun Cemiyeti arasındaki ittifak arayışları, bu partilerin genel yapısı, iki parti arasında ittifak kurulması ve bu konuyla ilgili çıkarılan kanunlar ele alınmaktadır. Bu bölümde ayrıca Ermenilerin Meşrutiyet rejiminden beklentileri, Osmanlı Devleti içinde yer alan ayrılıkçı gruplarla irtibatları ve Taşnaklar, Ermeni Patrikhanesi ve diğer Ermeni komitelerinin birbirleriyle ilişkileri de incelenmektedir. İkinci bölümün konusunu ise; Meşrutiyet rejimi altında İttihat ve Terakki ile Ermeniler arasındaki ilişkiler oluşturmaktadır. Bu bölüm iki kısım olarak kurgulanmıştır. Birinci kısımda İttihat ve Terakki ile Taşnaksutyun ilişkilerini zorlayan Adana, Kayseri ve Maraş’ta meydana gelen olaylar ve Doğu Anadolu’da yaşanan karışıklıklar ve sebepleri üzerinde durulmaktadır. Bu çerçevede Ermenilerle Kürtler arasında yaşanan arazi anlaşmazlıkları, asayiş olayları ve bunun merkezî hükümete yansımaları değerlendirilmektedir. Bu bölümde ayrıca Ermeni-Kürt anlaşmazlığının hükümet ile Ermeniler arasındaki ilişkileri nasıl etkilediği konusu da analiz edilmektedir. Bu bölümün ikinci kısmı ise bu ittifakı zora sokan dış gelişmelere ayrılmıştır. Bu kapsamda Trablusgarp Savaşı ve Balkan Savaşları’nın sonuçları ve bu savaşların Osmanlı unsurları üzerindeki etkisi ve Büyük Devletlerin Osmanlı politikaları incelenmektedir. Üçüncü bölümde ise Ermeni ıslahatı çalışmalarına yer verilmiştir. Bu bağlamda Meşrutiyet’in ilân edilmesinden sonra Osmanlı hükümetlerinin ıslahat konusuna yaklaşımı ve politikaları değerlendirilmektedir. Balkan Savaşları’nda yaşanan yenilgiden sonra bu konunun Osmanlı hükümetleri ve Ermeniler tarafından ele alınış şekli ile Büyük Devletlerin konuya müdahil olması ve Yeniköy Anlaşması ele alınmaktadır. Ayrıca Osmanlı Ermenileriyle Rusya arasındaki yakınlaşma, İngiltere ve Almanya gibi devletlerin Ermeni taleplerini vesile yapıp Osmanlı Devleti’nden çıkar elde etme çabalarına da yine bu bölümde yer verilmiştir. Ayrıca anayasal düzen içerisinde yaşanan siyasi gelişmelere, Türk ve Ermeni kamuoyunun verdiği tepki, dönemin matbuatına göre ortaya konulmuştur.